Przez wieki Europę wielokrotnie nawiedzały wielkie epidemie chorób zakaźnych. Czarna śmierć, mór, zaraza budziły grozę, niosły lęk i trwogę. Ich konsekwencją były straty demograficzne oraz kryzysy gospodarcze, chaos i niepokoje społeczne, zamieranie życia kulturalnego. W czasach, gdy nie znano skutecznego sposobu zapobiegania chorobom, jak również ich leczenia, masowe zachorowania powracały nawet co kilkanaście lat.

Największe epidemie w samym tylko nowożytnym Gdańsku, czyli od XVI do XVIII stulecia, przynosiły liczbę ofiar sięgającą od kilku do kilkunastu tysięcy zmarłych. I tak na przykład w 1564 roku odnotowano 19 369 zgonów, 16 919 w 1602 roku, 7476 w 1639 roku, 11 616 w 1653 roku. Czas trwania zarazy wynosił zazwyczaj wiele miesięcy. Umierali zarówno liczni ubodzy, jak i wielu zamożnych mieszczan, w tym także członkowie społecznych elit. Także wiek zmarłych był zróżnicowany – mór zabijał dzieci, ludzi dorosłych i starców, kobiety i mężczyzn. W dziejach Europy Środkowej i Północnej szczególnie tragiczny bilans przyniosła wielka pandemia dżumy panująca w latach 1703 – 1715 na znacznym jej obszarze. Do Gdańska dotarła w 1709 roku, a w jej wyniku śmierć poniosło 24 535 osób, co było proporcjonalnie do liczby mieszkańców ogromną stratą.

Plagą osiemnastowiecznej Europy była kolejna choroba – czarna ospa. Następowała ona coraz liczniejszymi i bardziej niebezpiecznymi falami, a śmiertelność w jej wyniku wynosiła nawet 20 procent zarażonych. Natomiast ci, którym udało się przeżyć, musieli się zmagać z oszpeceniem ciała (bliznami, tzw. dziobami, potrafiącym nawet zniekształcić rysy twarzy), które ta choroba powodowała. Choroby zakaźne niosące cierpienie i śmierć wydawały się być stałymi towarzyszami ludzkiego losu. Jednakże to właśnie osiemnaste stulecie przyniosło nowy i skuteczny sposób zapobiegania im – wówczas przeprowadzono udane szczepienia przeciwko czarnej ospie. Był to pierwszy i niezwykle znaczący krok do uodpornienia dużych grup ludzkich na choroby, przeciwko którym ludzkość wydawała się bezradna. Początki szczepień należy wiązać z osobą Mary Wortley Montagu, żony angielskiego ambasadora w Stambule – odważyła się ona przywieźć do Londynu nową metodę uodparniania na ospę stosowaną przez lokalną ludność (nakłuwania ciała igłami zamoczonymi, w ropie chorych na ospę wietrzną), dzięki czemu po ewentualnych krótkich i łagodnych objawach (jak np. lekka gorączka) uzyskiwano trwałą odporność. Najskuteczniejszą i najbezpieczniejszą metodę szczepień przeciwko ospie opracował angielski lekarz Edward Jenner, była to tzw. wakcynacja, czyli szczepienie ludzi, niegroźna dla nich ospą krowią, co zapewniało odporność na niezwykle niebezpieczną i zaraźliwą czarną ospę.

Masowe szczepienia pozwoliły na stopniowe eliminowanie tej choroby, aż do całkowitego jej zaniku w II połowie XX wieku. W następnych stuleciach opracowano szczepienia przeciw wielu ciężkim chorobom np. wściekliźnie, polio i innym, co odmieniło radykalnie życie społeczeństw. Dziś trochę o tym zapomnieliśmy. Dlatego warto się szczepić! Tym bardziej że możemy to zrobić bez problemu i po sąsiedzku – na terenie uczelni!

Oprac. dr Anna Krüger i mgr Bartosz Gondek (źródło: E. Kizik, Zarazy w Gdańsku od XIV do połowy XVIII wieku. Epidemie oraz liczba ofiar w świetle przekazów nowożytnych oraz badaczy współczesnych, [w:] Dżuma, ospa, cholera. W trzechsetną rocznicę wielkiej epidemii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczpospolitej w latach 1708-1711. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Instytutu Historii PAN w dniach 21 – 22 maja 2009 roku, pod red. E. Kizika, Gdańsk 2012 , s. 62-75; J. Kracik, Pokonać czarną śmierć. Staropolskie postawy wobec zarazy, Kraków 2020, s. 5-7, E. Roztworowski, Historia powszechna wiek XVIII, Warszawa 2004, s. 607-608, G. Vigarello, Historia zdrowia i choroby. Praktyki sanitarne od średniowiecza do współczesności, przeł. M. Szymańska, Warszawa 2011, s. 155-157.